Deel III - Nieuwe paden zoeken in transitietijd

Deel III schetst reflecties op de Energietransitie, als voeding voor gesprekken over het lerend werken in de Energietransitie. Op basis van essays door een breed scala aan denkers.

De essays worden online gebundeld onder de noemer ‘Nieuwe paden zoeken in transitietijd: reflecties en inspiratie voor het werk in de energietransitie’. Ze zijn te vinden op de website Transitietijd. 

Essay's

 

Illustratieve tekening over het zoeken van nieuwe paden in tijden van transitie.

 

Essayreeks

Het energiesysteem van de toekomst is nog volop in ontwikkeling. Verschillende denkbeelden en benaderingen over dat toekomstige energiesysteem bestaan naast elkaar en bepalen welke keuzes en sturing we hieraan geven.
 
Na bijna 6 jaar RES blikken we terug en kijken we vooruit met een serie essays van denkers. Deze essays bieden inzichten en inspiratie.
 
foto met de essay's vormgegeven als boek

 

Rode draden uit de Essay's

Zoeken naar nieuw evenwicht

De energietransitie is naast een technische verandering, vooral een sociaal maatschappelijke, institutionele en economische verandering. Niet alleen de technieken en de infrastructuur die we gebruiken veranderen, ook alles daaromheen. Discussies rondom rechtvaardigheid, participatie en lokaal eigendom vinden volop plaats. De noodzaak vanuit klimaatoogpunt om haast te maken leidt soms tot extra zorgen onder inwoners en conflicten tussen verschillende belanghebbenden.
 
Het bouwen van dit nieuwe systeem vereist nieuwe vormen van samenwerking, co-creatie en coproductie tussen overheden, inwoners en bedrijven. Hierin wordt niet alleen naar het energiesysteem gekeken, maar naar gebieden waarin alles samenkomt.

"Energie heeft een veel bredere betekenis in de samenleving en werkt op tal van manieren door in de leefwereld en leefomgeving van burgers."

  ~ Marlies Honingh

 

Draagvlak en rechtvaardigheid

"Juridische spelregels en transparantie in de verdeling van beperkte middelen zijn fundamenteel voor het gevoel van rechtvaardigheid en acceptatie van beslissingen.”

 ~ Marjolein Dieperink en Greetje Bos

De energietransitie levert op korte termijn vooral kosten op. De positieve resultaten van deze gemaakte kosten zijn pas later te ervaren. Deze mismatch tussen lasten op korte termijn en lusten op lange termijn biedt uitdagingen en roept vragen op over rechtvaardigheid.
 
Conflicten ontstaan vaak doordat mensen de ervaring of het gevoel hebben dat zij niet gehoord of benadeeld worden door de veranderingen. En omdat er een mismatch is tussen individuele lasten en collectieve baten bij bijvoorbeeld warmtenetten, hoogspanningsmasten, etc. Het betrekken van gemeenschappen en het eerlijk verdelen van lasten en lusten moeten daarom meer centraal staan.

 

Spanning centrale regie en lokaal maatwerk

Er is een spanningsveld tussen de noodzaak voor centraal gedefinieerde kaders en de kracht van lokale, bottom-up initiatieven. RES’en proberen een balans te vinden tussen nationale doelen en kaders en lokale uitvoering, maar stuiten op beperkingen in ruimte, regelgeving en politieke wil.
 
Er zijn nieuwe manieren van samenwerking en besluitvorming nodig, waarbij centrale en decentrale benaderingen in balans zijn met elkaar. Lokaal eigenaarschap van bijvoorbeeld windturbines en zonnepanelen kan leiden tot een duurzamer én rechtvaardiger energiesysteem, maar is ook complex en vergt niet alleen technische maar ook sociale innovatie. Sturing vanuit zowel het lokale als centrale niveau moet flexibel zijn om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden en om “regionale coalities” te stimuleren. Dat leidt tot gedeeld eigenaarschap. 

"Dat is volgens ons de essentie van puzzelen via B: in het samenspel tussen nevengeschikt en hiërarchisch, tussen bottom-up en top-down, en tussen decentraal en centraal, steeds beginnen vanuit het eerste in plaats van het tweede.”

 ~ Martijn van der Steen

 

Werken in de tussenruimte

"Meerwaarde creëren wordt naast doel-bereiken het tweede ijkpunt voor kwaliteit van beleid en krijgt waardering in organisaties."

~ Geert Teisman

De complexiteit van de energietransitie vraagt om een flexibele aanpak, waarbij verschillende partijen samenwerken in een ‘tussenruimte’ buiten/naast formele besluitvorming. Hier kunnen verschillende partijen samenkomen en nieuwe ideeën verkennen en delen, terwijl besluitvorming later in de democratische arena's plaatsvindt.
 
Sturing die zich steeds kan aanpassen, is noodzakelijk om snel te kunnen reageren op veranderende omstandigheden in de energietransitie. Dit kan op gespannen voet staan met formele besluitvormingsprocessen die tijd vergen en gebaseerd zijn op stabiliteit en voorspelbaarheid.
 
Een 'tweebenige' aanpak is essentieel voor succesvolle transities. Formele besluitvorming is gericht op doelen, terwijl adaptieve regie zorgt voor waarde creatie door te leren en gezamenlijk oplossingen te zoeken.

 

Digitalisering en meebewegende wetgeving als versnellers van de transitie

In het enthousiasme dat vaak bij nieuwe ontwikkelingen de boventoon voert, is het ook belangrijk om bewust te zijn van de uitdagingen en potentieel negatieve bijeffecten.
 
Digitalisering in de vorm van slimme systemen biedt kansen voor betere planning en beheer van de energietransitie, maar dit moet wel verantwoord gebeuren en rekening houden met privacy en veiligheid.
 
Innovatie en technologische vooruitgang kunnen ongelijkheid vergroten als niet alle groepen gelijke toegang hebben tot de voordelen van de transitie. Rechtvaardigheid en inclusiviteit zijn essentiële pijlers in de transitie naar het energiesysteem van de toekomst, ook voor digitalisering.
 
Wetgeving is nu vaak nog een belemmerende factor voor implementatie van innovaties. Deze wetgeving moet worden aangepast om sneller in te kunnen spelen op de eisen van een duurzaam energiesysteem.

"Verantwoord gebruik van technologie kan met nadruk op drie aandachtspunten: samenwerking, risicovermindering en het waarborgen van democratische betrokkenheid.”

~ Romy Dekker, Kyra Delsing en Rinie van Est

 

Adviezen uit de essays

 

Grafische weergave van mensen die adviseren over duurzame opwek

Naar een nieuw systeem

1. Opbouwen van nieuw betekent ook afbouwen van oud

Het is nodig niet alleen te focussen op duurzaam maken van het huidige fossiele systeem. Maar ook op fundamentele veranderingen in de principes en structuren van het huidige energiesysteem. Zoals de uitfasering van fossiele brandstoffen. 

2. Vermijd terugval naar een hiërarchisch, top-down systeem

Behoud de kernwaarden van lokaal, flexibel, intelligent en democratisch handelen, ook in de uitvoeringsfase van de energietransitie. Vermijd een terugval naar een hiërarchische, top-down benadering. Deze past niet bij de gewenste toekomst van een rechtvaardig en duurzaam energiesysteem. 

3. Decentrale overheden moeten investeren in kennis, vaardigheden en datakwaliteit

Decentrale overheden, bedrijven en burgers moeten investeren in kennis, vaardigheden en datakwaliteit. Transparantie, privacy, veiligheid en zeggenschap moeten worden gewaarborgd.

Balans vinden

4. Wees tweebenig, op één been loop je mank

Platforms en samenwerkingsverbanden met lichte structuren zijn essentieel om waarde te creëren in transities. Leren om op twee benen van organisaties - administratief en adaptief - te balanceren, is essentieel voor een geslaagde transitie.

5. Gebruik de tussenruimte

Focus in de tussenruimte niet op snelle korte termijn oplossingen, maar op verkenning van nieuwe mogelijkheden die bijdragen aan de lange termijn. Houd de missie en rol van de tussenruimte helder.

Waarden waarborgen

6. De energietransitie is niet alleen technisch – verleg de focus naar de andere dimensies

De energietransitie raakt aan sociale rechtvaardigheid, bestaanszekerheid en de rol van inwoners en ondernemers in de samenleving. Zonder deze dimensies kan de transitie de ongelijkheid en sociale spanningen verder vergroten.

7. Zet democratische waarden meer centraal

Democratie biedt een gedeeld kader om complexe, onvoorspelbare transities te begeleiden. Door te vertrouwen op democratische waarden zoals rechtsgelijkheid en inclusieve besluitvorming, kan de transitie gedragen en rechtvaardig worden. Leg de nadruk op democratische waarden & proces en niet enkel op legitimiteit door besluitvorming.

8. Heb aandacht voor andere perspectieven

Inclusiviteit vereist expliciete aandacht voor minderheden en andere perspectieven. Dit voorkomt uitsluiting en versterkt het vertrouwen in democratische processen, zelfs bij beslissingen die niet in ieders directe belang lijken. 

Experimenteren

9. Maak innovaties en experimenten passend in de context

Innovaties passen niet zomaar overal. Experimenten moeten in verschillende settings kunnen worden aangepast om relevant te blijven en bredere systemische veranderingen te ondersteunen.

10. Dynamisch kunnen experimenteren is noodzakelijk

De energietransitie is een snel veranderende context. Experimenten moeten dus dynamisch kunnen blijven en zichzelf voortdurend vernieuwen om aan te sluiten bij de snel veranderende eisen van de energietransitie.

Recht als vliegwiel

11. Benut het recht als vliegwiel voor de energietransitie

De huidige wetgeving is vooral ingericht op een centraal gestuurde energievoorziening. Er worden steeds meer decentrale energieprojecten gerealiseerd, met veel verschillende, verantwoordelijke partijen. Dit vraagt om nieuw recht: recht dat op effectieve wijze schaarste verdeelt, dat stuurt op integraliteit, en dat de uitvoerbaarheid borgt.

10 aanbevelingen voor nieuw recht op basis van het NPE

Het recht moet op een effectieve wijze schaarste verdelen

  • Versnel de transitie door schaarsten projectgericht te verdelen
  • Creëer duidelijke kaders voor overheidsingrijpen op productie en levering

Het recht moet sturen op integraliteit

  • Faciliteer een integrale afweging van de belangen fysieke leefomgeving en marktordening
  • Maak wetgevingskeuzes op basis van een integrale visie op marktordening
  • Creëer de randvoorwaarden voor ketensamenwerking
  • Zorg voor een integraal juridisch instrumentarium voor burgers

Het recht moet de uitvoerbaarheid borgen

  • Maak een projectenwet
  • Maak doorlooptijden in rechterlijke procedures voorspelbaar
  • Laat het NPE leidend zijn voor het wetgevingsprogramma
  • Zorg voor transitiewetgeving

> Lees verder in het essay “Het recht als vliegwiel voor de energietransitie”